Հետախուզական հանրույթը և պետության կայացումը Իսրայելում. Հայաստանի հեռանկարները

Մեր իրականության մեջ անվտանգային համակարգերի և պետության վերաբերյալ դիսկուրսներում հաճախ են զուգահեռներ տարվում Իսրայելի հետ՝ մատնացույց անելով այդ երկրի հետախուզական հանրույթի ու մասնավորապես արտաքին (քաղաքական) հետախուզության՝ ՄՈՍՍԱԴ-ի հաջողությունները:

Ե՞րբ և ինչպե՞ս է ձևավորվել իսրայելական հետախուզական հանրույթը, և ի՞նչ ազդեցություն է այն ունեցել Իսրայել պետության կայացման գործում:

Հաճախ, երբ խոսվում է Իսրայելի հետախուզական հնարավորությունների ու հաջողությունների մասին, գրեթե բոլորը մատնանշում են ՄՈՍՍԱԴ-ը, մինչդեռ, այն բաղկացած է տարբեր ուղղություններ սպասարկող հետախուզական կառույցներից/հանրույթից, որոնք իրենց հնարավորություններով, կարողություններով և պատասխանատվության ոլորտի կարևորությամբ չեն զիջում ՄՈՍՍԱԴ-ին: Ավելին, Իսրայելի հետախուզական ծառայությունների պատմության մեջ եղել է կառույց (ԼԱԿԱՄ-ը՝ զբաղվել է գիտական-տեխնոլոգիական հետախուզությամբ), որն իր գործունեության մասշտաբայնությամբ ու ներուժով ոչ միայն մրցել, այլև շատ պարագաներում գերազանցել է ՄՈՍՍԱԴ-ին: Ավելին, այդ կառույցի գոյության մասին երկար տարիներ տեղյակ չի եղել նույնիսկ ՄՈՍՍԱԴ-ը:

Իրականում, այս բազմաշերտ ու երբեմն միմյանց հետ մրցակցող հետախուզական կառույցների ամբողջությունը հանդիսացող հետախուզական/անվտանգային հանրույթի սկզբնավորումը տեղի է ունեցել շատ ավելի վաղ, քան Իսրայել պետության հռչակումը: Մինչև   Իսրայելի անկախության հռչակումը՝ 1948 թվականը, Պաղեստինի տարածքում արդեն իսկ գործում էր ինստիտուցիոնալ կառույց, որը գաղտնի գործունեություն էր ծավալում՝ ապահովելով հրեաների ներգաղթը (Ալիյա) և նրանց անվտանգությունը Պաղեստինի տարածքում: Խոսքը Հագանայի (եբր. պաշտպանություն) մասին է:

Հագանան ստեղծվել է Պաղեստինում 1918 թվականին Համաշխարհային սիոնիստական կազմակերպության կողմից, գործել է որպես ընդհատակյա ռազմականացված կազմակերպություն, ինչպես արդեն նշվեց, նպատակ ունենալով պաշտպանել հրեաներին, ապահովել նրանց անվտանգությունը Պաղեստինի տարածքում և կազմակերպել նրանց մասսայական ներգաղթը (մինչև 1950-ական թվականները հրեաների ներգաղթը Պաղեստին, ապա նաև Իսրայել իրականացվել է ոչ լեգալ, քանզի այլ երկրներում կային սահմանափակումներ հրեաների՝ Իսրայել արտագաղթելու հետ կապված՝ պայմանավորված արաբական աշխարհի հետ այդ երկրների հարաբերություններով):

1934 թվին Հագանան ստեղծում է պրոֆեսիոնալ հետախուզական կառույց՝ ՇԱԻ-ն՝ (Հրեական գործակալության հետախուզական կառույց), որը զբաղվում էր ընդհանուր հետախուզությամբ և տեղեկատվության հավաքագրմամբ: ՇԱԻ-ն, ըստ Բեն-Գուրիոնի, ստեղծվում է Պաղեստինում հրեական համայնքի երկարաժամկետ շահերի ապահովման համար: Հագանան իր կազմում ուներ նաև հարվածային և դիվերսիոն ստորաբաժանումներ:

Իսրայելի անկախության հռչակումից 6 շաբաթ անց՝ 1948 թվականի հունիսի 30-ին, Թել-Ավիվում գտնվող ՇԱԻ-ի կենտրոնական գրասենյակում Իսրայելի անվտանգային-հետախուզական կառույցների 6 ղեկավարներ՝ ի կատարումն վարչապետ Դավիթ Բեն-Գուրիոնի հանձնարարականի, կայացնում են պատմական որոշում, որն անկյունաքարային է դառնում ինչպես իսրայելական հետախուզական կառույցների, այնպես էլ՝ Իսրայել պետության կայացման համար: Ըստ այդ որոշման, Հագանան ներառվում է Իսրայելի զինված ուժերի կազմում, ավելի ճիշտ՝ հագանայի հիման վրա ձևավորվում է իսրայելական բանակը: Լուծարվում է նաև ՇԱԻ-ն: Ըստ Բեն-Գուրիոնի տեսլականի, հաշվի առնելով Իսրայելի այդ ժամանակաշրջանի մարտահրավերները, հետախուզական կառույցները պետք է վերակազմակերպվեն և զարգանան այնպես, որ դառնան Իսրայելի անվտանգության և պաշտպանության կարևորագույն մասը: Ընդ որում, ըստ նրա, հետախուզությունը պետք է լինի ոչ թե պարզապես լավ, այլ՝ գերազանց:

Հունիսի 30-ի խորհրդակցությունը և որոշումն ուղղված էր այդ նպատակի իրագործմանը, համաձայն որի ՇԱԻ-ի հիմքի վրա ստեղծվում է  Իսրայելի 4 ինքնուրույն հատուկ ծառայությունները՝

1. Ռազմական հետախուզությունը՝ ԱՄԱՆ-ը (մինչ այդ անվանվում էր Շերուտ Մոդինի),
2. Ներքին անվտանգության ծառայությունը՝ ՇԻՆ-ԲԵՏ, հակահետախուզությունը (Ընդհանուր հետախուզությունը),
3. Արտաքին հետախուզությունը, որը ՄՈՍՍԱԴԻ «նախատիպն» էր, և գործում էր ԱԳՆ-ի քաղաքական դեպարտամենտում՝ որպես հետազոտական բաժին: Այս կառուցվածքը երկար չգոյատևեց և վերակազմակերպման արդյունքում, արդեն 1951 թվականի ապրիլի 1-ին, փաստացի, ստեղծվեց Իսրայելի ու աշխարհում հայտնի հետախուզական կառույցը՝ ՄՈՍՍԱԴ-ը: Այն դրվում է Իսրայելի վարչապետի ուղիղ ենթակայության ներքո:
4. Հաջորդ կարևոր կառույցն Ալիյա-Բետն էր, որի հիմնական գործունեությունն ուղված էր հրեաների գաղտնի ներգաղթի ապահովմանը Իսրայել: Այն իր մեջ ներառեց իսրայելական բոլոր այն կառույցները, որոնք նախկինում զբաղվում էին այդ գործունեությամբ:

Ձևավորվում է նաև հետախուզական կառույցների կոորդինացիոն մարմինը՝ ՎԱՐՇԱ-ն, որը ղեկավարում է Բեն-Գուրիոնի մերձավոր ընկերը, նրա անվտանգային և արտաքին քաղաքական հարցերով խորհրդականը, և, փաստացի, Իսրայելի հետախուզության «կնքահայրը»՝ Ռուվեն Շիլոյը:

Իսրայելական հատուկ ծառայությունների այս 4 ուղղությունների հիմնադրմամբ, ըստ էության, հիմք է դրվում Իսրայելի հետախուզական հանրույթի ձևավորմանը, որի անդամներն իրենց անգնահատելի ներդրումն են ունենում Իսրայել պետության կայացման և զարգացման գործում: Ըստ էության, Հագանայի կառույցների հիման վրա ձևավորվեցին Իսրայելի Պաշտպանության բանակը (ՑԱԽԱԼ), ռազմածովային ուժերը, օդուժը, քաղավիացիան, հետախուզական հանրույթը, և, փաստացի, Իսրայելի ամբողջ պետական կառույցները: Այդ կառույցների և դրանցում ծառայող նվիրյալների նպատակը մեկն է էր՝ վերականգնել պետականությունը, ստեղծել ազատ, անկախ և զարգացող Իսրայել պետություն, որը կլինի ամենաապահով վայրը յուրաքանչյուր հրեայի համար: Հագանան, ըստ էության, դառնում է այն ինստիտուցիոնալ հենքը, որի վրա կառուցվում է հենց այդ Իսրայելը:

Մեզ համար, իրականում, այստեղ է գլխավոր հարցը և դրա պատասխանը.  ինստիտուցիոնալ ի՞նչ հենքի վրա է ձևավորվել և կառուցվել Հայաստանի Հանրապետությունը: Որո՞նք են եղել այն անվտանգային/հետախուզական կառույցները, որ պետք է դառնային Հայաստան պետության և նրա կառույցների հենքը, ովքե՞ր են եղել այդ կառույցների աշխատակիցները և արդյո՞ք նրանց նպատակը, ինչպես Իսրայելի հետախուզական հանրույթի պարագայում, Հայաստանի պետականության, ինքնիշխանության և անկախության ամրապնդումն էր, արդյո՞ք նրանք Հայաստանի ինքնիշխանության և ազատության գաղափարակիրներն էին, սպասարկել են օտարածին շահեր: Ինչո՞ւ է  երեսնամյա Հայաստանը հետխորհրդային այն բացառիկ երկիրը, որը չի ստեղծել սեփական արտաքին հետախուզությունը և ձևավորել հետախուզական հանրույթ, որտե՞ղ են պատրաստվել և ի՞նչ ազդեցություններ են կրել Հայաստանի անվտանգային/հետախուզական ոլորտի, այդ թվում ԶՈՒ և ռազմական հետախուզության աշխատակիցները:

Իսրայելական հատուկ ծառայություններից յուրաքանչյուրն իր հսկայական ներդրումն է ունեցել այսօրվա Իսրայելի գոյության և կայացման համար, դրանք անհավանական թվացող, բայց իրական պատմություններ են՝ սկսած հրեաների ներգաղթից, վերջացրած Իսրայելի միջուկային ծրագրով և այդ երկրի տեխնոլոգիական թռիչքով: Նրանք ունեցել են նաև անհավանական ձախողումներ և, օրինակ,  միջուկային ծրագրի ոլորտում այդ ձախողումներից մեկի պատճառով էր, որ լուծարվեց ամենահզոր հետախուզական կառույցը՝ ԼԱԿԱՄ-ը, կամ 1973 թվականի «Դատաստանի օրվա» պատերազմում և դրանից առաջ հետախուզության ձախողումը (որը վերլուծության այլ թեմա է և շատ ընդհանրություններ ունի մեր իրականության հետ՝ 4-օրյա և 44-օրյա պատերազմների համատեքստում): Սակայն Իսրայելական անվտանգային/հետախուզական հանույթի ներկայացուցիչները չձախողեցին մեկ կարևոր բանում, պետականությունը վերականգնելու, ազատ անկախ և զարգացող Իսրայել ունենալու ձգտման և հավատի մեջ: Դեռևս Իսրայելի անկախության հռչակումից 30 տարի առաջ ստեղծված գաղտնի կառույցը՝ Հագանան, այդ նպատակի ինստիտուցիոնալ նախատիպն ու գործնական մարմնացումն էր, կառույց, որի յուրաքանչյուր անդամ ծառայում էր 2000-ամյա մեկ գաղափարի՝ «Իսրայել» անվամբ:

Հետևաբար, ու՞մ և ի՞նչ գաղափարի ենք ծառայում մենք, արդյո՞ք այդ գաղափարի առանցքը Հայաստանի պետականությունն ու ինքնիշխանությունն է:

Սրանք ֆունդամենտալ հարցեր են, որոնց պատասխանը տալով միայն կարող ենք ստեղծել գալիք նոր Հայաստանը և հաջողել նոր ստեղծվելիք Արտաքին հետախուզության, հետախուզական հանրույթի կայացման գործում, ինչը, բժշկական տերմինաբանությամբ ասած, պետք է տեղի ունենա գերստերիլ պայմաններում, այլապես, ի սկզբանե, յուրաքանչյուր «բակտերիալ» ներթափանցում վերջնականապես հօդս է ցնդեցնելու ոչ միայն հզոր հետախուզական կառույց, այլև, ըստ էության, պետականության ունենալու հեռանկարը:

Էդգար Առաքելյան

քաղաքագետ