Օշականի ճակատամարտը

Աշխատանքներն իրականացնելու է «Պատվի գործ» ռուս-հայկական բարեգործական կազմակերպությունը, որն անցած տարի վերակառուցեց Գյումրիի ռուսական ժամատան (ժողովրդական լեզվով` «Պլպլան ժամ») հարեւանությամբ գտնվող «Պատվո բլուրը» եւ հանդիսավորությամբ բացեց 2010թ. օգոստոսի 20-ին` Սերժ Սարգսյանի եւ Դմիտրի Մեդվեդեւի մասնակցությամբ: Այս մասին մենք գրել էինք «ՀԺ»-ի 2010թ. օգոստոսի 25-ի համարում: Օշականի համալիրի մասին քիչ բան գիտեի: Իմանանք ավելին: Պատմական համառոտ ակնարկ 1813 թվականի հոկտեմբերի 12-ին Արցախ աշխարհի Գյուլիստան գյուղում կնքված հաշտությունից հետո Պարսկաստանը չէր համակերպվում Անդրկովկասում իր կորցրած տարածքները Ռուսաստանին թողնելու մտքի հետ: Խոստումներ ստանալով Մերձավոր Արեւելքում Ռուսաստանի ուժեղացումը ամեն կերպ խափանել ցանկացող Անգլիայից, Պարսկաստանն ու Թուրքիան նախապատրաստվում էին նոր հարձակման: Ռուսաստանի դեմ պատերազմ սկսելու համար Անգլիան նրանց տրամադրում էր զենք-զինամթերք, վարժեցնում բանակները, անգլիական Օստ-հնդկական ընկերության միջոցով պարսկական արքունիքին տարեկան 800 հազար ռուբլու չափ գումար տալիս: Գյուլիստանի պայմանագիրը չէր գոհացնում նաեւ Ռուսաստանին, որի շահերը պահանջում էին սահմանն Անդրկովկասում հասցնել մինչեւ Արաքս գետ, որի համար անհրաժեշտ էր Պարսկաստանից գրավել Երեւանի եւ Նախիջեւանի խանությունները: Կովկասի կառավարիչ Ալեքսեյ Երմոլովը ցարական իշխանություններին տեղեկացնելով պարսիկների` մեծաքանակ ուժերով պատերազմի նախապատրաստվելու, Երեւանի եւ Սարդարապատի բերդերը ամրացնելու մասին, պահանջում է ռուսական զորքերի ուժեղացում: Ընդհարումն անխուսափելի է դառնում, եւ 1826թ.հուլիսի 31-ին պարսիկներն առանց զգուշացնելու պատերազմ են սկսում, Երեւանի խանության կողմից մտնում Ղարաբաղ, գրավում Գանձակը, պաշարում Շուշին: Առաջավոր զորքերի հրամանատարությունը հանձնվում է Պյատիգորսկից ժամանած հայ նշանավոր գեներալ Վալերիան Մադաթովին, Իվան Պասկեւիչին եւ Դենիս Դավիդովին: Մադաթովը սեպտեմբերի 5-ին ետ է առնում Գանձակը, նախաձեռնությունն անցնում է ռուսների կողմը: Նիկոլայ 1-ինի 1827թ. մարտի 28-ի հրամանագրով Երմոլովի փոխարեն Կովկասի կառավարիչ եւ Կովկասյան կորպուսի հրամանատար է նշանակվում գեներալ-ադյուտանտ Պասկեւիչը: Ռուսներն առաջանում են: Հունիսի 8-ին Պասկեւիչը ճամբար է հիմնում Էջմիածնի մոտերքում եւ մարտկոցային ամբողջ հրետանին ուղարկում Երեւանի մատույցներ` հարկադրելու սարդարին հանձնել Երեւանի բերդը: Սարդարը հրամայում է Էջմիածնապատկան գյուղերի բնակչությանը, վանքի հոգեւորականներին զենքի ուժով քշել Երեւանի բերդ, այս կերպ փորձելով կասեցնել հակառակորդի հարձակումները: Կովկասյան հատուկ կորպուսի գլխավոր ուժերը Պասկեւիչի գլխավորությամբ առանց մարտի հունիսի 26-ին գրավում են Նախիջեւանը, ապա հուլիսի 7-ի արյունալի ճակատամարտով` Արաքսի ափին անգլիական ճարտարապետ-զինվորականների կառուցած Աբասաբադ բերդը: Պարսից զորքի հրամանատար Աբաս-Միրզայի հետ բանակցելու նպատակով, հուլիսի 20-ին Պասկեւիչի ներկայացուցիչ Ալեքսանդր Գրիբոյեդովը մեկնում է պարսից զորակայան, սակայն բանակցությունները պարսկական կողմը ձախողում է եւ խախտելով զինադադարը, օգոստոսի 4-ին 30 հազարանոց զորքով անցնում Արաքսի ձախ ափն ու հարձակում սկսում: Թշնամին օգոստոսի 6-ին գրավում է Աշտարակը, օգոստոսի 15-ին` պաշարում Էջմիածինը: Գեներալ Կրասովսկին հաջորդ օրը Ապարանից շարժվում է Էջմիածնի ուղղությամբ: Օգոստոսի 17-ին Օշական գյուղի մոտ Կրասովսկու եւ Աբաս-Միրզայի բանակները հանդիպում են, սկսվում է արյունալի կռիվ, որը հետագայում պատմագրության մեջ մնում է «Օշականի ճակատամարտ» անվամբ: Հայոց կաթողիկոս Ներսես Աշտարակեցու բերած տվյալներով` «...թշնամու բանակը թվով 30000 էր, բաղկացած 9000 հետեւակից եւ 21000 հեծյալներից: Թնդանոթների թիվը` 24, որից երեքը` բավական մեծ: Իսկ ռուսաց բանակը` 3000-ի, մոտ 12 թնդանոթով... ...ասում են` այդ կռվում պարսիկներից մեռան ավելի քան 3500, իսկ վիրավոր` շատ ավելի...»: Ի վերջո ճակատամարտն ավարտվում է ռուսաց զինուժի հաղթանակով, որին մեծապես օժանդակում էին նաեւ հայ աշխարհազորայինները: Ռուսական զորքերը Սարդարապատի բերդը գրավում են 1827-ի սեպտեմբերի 20-ին, հինգ օր անց` պաշարում Երեւանի բերդն ու հոկտեմբերի 1-ին գրավում այն: 1818թ. փետրվարի 10-ին (նոր տոմարով` փետրվարի 22) Թուրքմենչայում կնքվում է երկկողմանի պայմանագիր Ռուսաստանի եւ Պարսկաստանի միջեւ, որով ամրագրվում է Արեւելյան Հայաստանի միացումը Ռուսաստանին: Հետաքրքիր է, որ ի հավերժացումն Օշականի ճակատամարտում զոհված ռուս զինվորների հիշատակի, Էջմիածնից չորս կիլոմետր հեռավորության վրա դեռեւս 1833թ. մայիսի 9-ին է հանդիսավորությամբ դրվել հուշարձանի հիմքը, իսկ կառուցումն ավարտվել է 1834 թվականին: Փաստորեն` 177 տարի առաջ: 150 տարի անց Արեւելյան Հայաստանի` Ռուսաստանին միավորվելուց հետո շատ ջրեր են հոսում: Փոխվում են կացութաձեւեր, ճշգրտվում սահմաններ, մղվում պատերազմներ: Հայաստանում ռուս զինվորի պատվին նոր հուշարձաններ են կանգնեցվում, որոնց թիվն ավելանում է հատկապես խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո: Նման կոթողներ կան Երեւանում, Աբովյանում, Սպիտակում ու էլի շատ բնակավայրերում: 1978 թվականի հոկտեմբերին, երբ հանդիսավորությամբ նշվում էր Արեւելյան Հայաստանի՜ Ռուսաստանին միանալու 150-ամյակը, Խորհրդային Միության շատ հանրապետություններից ժամանած հյուրեր ոչ միայն մասնակցեցին տոնախմբություններին, այլեւ այցելեցին հուշարձաններ ու ծաղկեպսակ դրեցին` հարգելով մեկ ու կես դար առաջ ընկածների հիշատակը: Հուշարձաններից մեկն էլ Օշականի ճակատամարտում զոհվածներին նվիրված կոթողն էր: Մեր օրերում 2007 թվականի օգոստոսի 17-ին լրանում էր Օշականի ճակատամարտի 180 ամյակը: Այդ հիշարժան տարեթվին էր նվիրված ՀՀ պաշտպանության նախարարության կազմակերպած հանդիսությունը: Ստորեւ բերվող մեջբերումը ներկայիս ՀՀ պաշտպանության նախարար, այն օրերին` Գլխավոր շտաբի պետ, գեներալ-գնդապետ Սեյրան Օհանյանի խոսքից է. «Օշականի ճակատամարտը, որին ռուսական կողմից մասնակցել են բազմաթիվ հայ աշխարհազորայիններ, ռուս զենքի հաղթանակի եւ հայ-ռուսական դարավոր զինվորական եղբայրության վառ օրինակներից է...: Հայ ժողովուրդն ամեն անգամ այս հիշարժան օրը հարգանքի տուրք է մատուցում ռուս մարտիկներին` երախտագիտությամբ հիշելով նրանց մարտական սխրանքները հայկական հողում, որը հարազատ մոր պես ընդունեց ռուս քաջ մարտիկների աճյունները...: Այսօր Ռուսաստանը եւ Հայաստանը ռազմավարական դաշնակիցներ են, եւ այդ դաշինքն ամրապնդված է ռուս եւ հայ զինվորների` կռվի դաշտերում, Օշականի ճակատամարտում թափված արյունով...»: 2010 թվականի գարնանը Հայաստան էր այցելել Մոսկվայի եւ Համայն Ռուսիո Պատրիարք Կիրիլ Առաջինը: Վերջինս` Ամենայն Հայոց Գարեգին Երկրորդ Կաթողիկոսի ընկերակցությամբ այցելեց Օշականի հուշահամալիր եւ ծաղկեպսակներ դրեց 1131 ռուս զինվորների հուշակոթողին, ովքեր զոհվել են 1827թ. օգոստոսի 17-ին տեղի ունեցած ճակատամարտի ժամանակ: Երկու եկեղեցիների ղեկավարներն աղոթեցին զոհված ռուս զինվորների հոգու հանգստության համար: Ապագան «Օշականի ճակատամարտի» հուշահամալիրը, ցավոք, գտնվում է ոչ բարվոք վիճակում: Շուրջ երկու դարերի ընթացքում կոտրվել են որոշ քարեր, զարդաքանդակներ, սալահատակը մաշվել է, գույնը` խամրել: Առկա անբարեկարգ վիճակն, անշուշտ, չի խոսում պատերազմի դաշտում ընկածների հիշատակի հանդեպ ցուցաբերվող ուշադրության օգտին: Կապ չունի` ինչպես ենք այսօր ընկալում ռուս-պարսկական պատերազմները, ռուսների` անցյալ ու ներկա շահերը, դերակատարումը եւ այլն: Բարեկարգ պիտի լինեն թե՚ հայոց հողում վերջին հանգրվանը գտած զինվորների հիշատակը հավերժացնող հուշարձան-կոթողը, թե, ասենք, պարսիկների կառուցած «Կապույտ» մզկիթը: Բոլորն էլ մեր պատմության էջերից են: