Սահմանային կրքեր՝ սահմանամերձ Խաչիկում. «Պետքս չէ՛ Չռանի ջրվեժը, ո՛չ կգնեմ, ո՛չ էլ»

Վայոց ձորի մարզի Խաչիկ համայնքը բոլորովին վերջերս Կառավարության որոշմամբ ընդգրկվեց ոչ նյութական արժեքների ցանկում: Այստեղ դեռևս կանգուն են հազարաշեն (երդիկով) տները, կանայք իլիկ են հյուսում, ճախարակ մանում: Այժմ այստեղ կրքեր են բորբոքվում. մի կողմից գյուղն իրական զարթոնք է ապրում, մյուս կողմից խնդիրներ են ծագել երիտասարդ բնակիչների և համայնքի ղեկավարության միջև:

Գյուղ կանգնի՝ գերան կկոտրի

Օրեր առաջ ահազանգ ստացանք, թե կիսագաղտնի մի աճուրդով փորձ է արվում Խաչիկի մոտ գտնվող Չռանի ջրվեժը, որը գյուղի ամենագեղատեսիլ վայրն է, օտարել ամերիկահայ գործարար Վահե Քեուշգուերյանին: Վերջինս դեռևս հանրապետական իշխանության օրոք արտոնություն է ստացել գրեթե միանձնյա գնել Խաչիկի խաղողը, որն իր արտադրած թանկարժեք գինու պատրաստման բացառիկ հումք է (շնորհիվ բարձրադիր դիրքի՝ ծովի մակերևույթից 1800 մ բարձրության): Այստեղ խաղողը խիտ է և թանձրահամ, ուստի յուրահատուկ բույրով նրա արտադրած գինիները վաճառվում են մեկ շիշը 10000 դրամով: Ըստ խաչիկցիների՝ խնդիրը բոլորովին այն չէ, որ շնորհիվ մենաշնորհի Քեուշգուերյանն այդ հումքը ձեռք է բերում ընդամենը 250 դրամով, այլ թե ինչու է նա ուզում գնել հենց Չռանի՝ թեպետ արդեն սակավաջուր ջրվեժը, այն դեպքում, երբ գյուղը շրջապատված է ամայի տարածքներով:

«Չռանը մեր ամենագեղատեսիլ վայրն է, մենք մեր երեխաների հետ այստեղ ենք հանգստանում, վայելում բնությունը, չենք թողնելու որևէ մեկին գնել այն»,- ասում են նրանք: Առավել սուր են խնդրին արձագանքում Խաչիկի երիտասարդները, որոնք բազմաթիվ նորարարական գաղափարներ ունեն՝ կապված իրենց բնակավայրի զարգացման հետ: Նրանք էլ հենց պատահաբար «հայտնաբերել» են, որ գործարանի անվան տակ համայնքի ղեկավարությունը փորձում է օտարել ջրվեժի տարածքը:

Չռանի հնարավոր վաճառքի լուրը չհերքեց նաև Խաչիկն ընդգրկող Արենի խոշորացված համայնքի ղեկավար Հուսիկ Սահակյանը: Մեր հարցին ի պատասխան՝ նա ասաց, թե ջրվեժի ժայռերի մեջ գործարարը պատրաստվում է գինու համտեսման վայր հիմնել: Նույնը հաստատեց պարոն Քեուշգուերյանը՝ պատճառաբանելով, թե ինքը «ռոմանտիկ մարդ» է և ուզում էր ջրվեժի տարածքում նստել ու վայելել Մասիսի տեսարանը: Մեր հարցին՝ պարտադի՞ր է, որ իր երազանքն իրականացնելու համար միջամտություն կատարվի, և վերաձևվի ջրվեժը, նա բարկացած նետեց. «Պետքս չէ՛ Չռանի ջրվեժը, ո՛չ կգնեմ, ո՛չ էլ»: Ավելի ուշ տեղեկացանք, որ Քեուշգուերյանն իրոք հրաժարվել է իր մտադրությունից, իսկ Արենիի խոշարացված համայնքի ղեկավարն ավագանու նիստում պաշտոնապես հայտարարել է, որ Չռանի ջրվեժը հանվում է աճուրդից: Խաչիկցիներին այլ բան չէր մնում, քան տոնել հաղթանակը…

Կա գյուղապետ, և կա Էկա 

Խաչիկի վարչական ներկայացուցչի՝ Հովիկ Սմբատյանի և հոգևոր հոր՝ Տեր Հովհաննեսի հետ այժմ գյուղի վերազարթոնքի հարցերով զբաղվում է նաև մասնագիտությամբ երգչուհի, հասարակական գործիչ Էկա Հորստկան: Մասամբ գերմանական ծագումով այս հայուհին, որ Խաչիկում «հայտնվել է» մշակութային նախաձեռնության բերումով, պարզապես հեղաշրջում է կատարել բնակավայրում: Հենց նրան է հաջողվել վիժեցնել Չռանի ջրվեժի վաճառքի առաջին փորձը՝ որպես այլընտրանք առաջարկելով խաչիկցի երիտասարդների՝ էկո համայնք ստեղծելու ծրագիրը: Հորստկային Խաչիկում չեն էլ հասցնում սպասել, նա այստեղ է շաբաթական մի քանի անգամ, շատ սիրված է բոլորի, հատկապես՝ մանուկների ու երիտասարդության կողմից:

Այժմ Էկան միջազգային փորձագետների ընդգրկմամբ նախաձեռնել է «Մի բուռ» ծրագրի իրագործումը: Նախագիծը վերաբերելու է էկո գյուղատնտեսությանն ու սահմանային գյուղերի համատեղ գործունեության կազմակերպմանը: Էկա Հորստկան ասում է՝ փորձելու են նոր մշակույթ ձևավորել, որպեսզի սահմանամերձ համայնքների բնակիչներն այլևս չզգան պետության հատուկ հոգածության կարիքը, այլ լինեն ինքնավստահ ու ինքնաբավ: Եվ առաջին փորձն իրոք հաջողվել է:

«Մի բուռ»-ի և Էկայի ակտիվության շնորհիվ վաճառվել է Խաչիկում աճեցված երկու տոննա սխտորը: Խաչիկը նաև մեկն է այն հազվագյուտ գյուղական բնակավայրերից, որտեղ կանգուն են մնացել հազարաշեն տները, և որտեղ կանայք դեռ իլիկ են մանում: Գյուղն ունի նաև հին բնակավայրի պատմության փոքրիկ թանգարանը, որն իրենց տան օժանդակ հատվածում ստեղծել է Մանուկյանների դուստրը՝ Երանուհին:

Թնդանոթները լռում են այնտեղ, որտեղ ղողանջում են զանգերը

Խաչիկում երբեմն ոչ միայն թնդանոթների ձայներ են լսվում, այլև, ինչպես բնակիչներից մեկն է ասում, թուրքական կողմի շների կաղկանձը: Չեն լսվում միայն եկեղեցու զանգերի ղողանջները…

Քարկոփը կամ Խոտակերաց վանքը գյուղի ամենահին վավերագրությունն է, նրա մասին հիշատակվում է դեռևս հինգերորդ դարից: «Խոտակերաց» անվանումն է ստացել, որովհետև այստեղ են հավաքվել բուսակեր վանականները: Վանքի անմիջական հարևանությամբ գտնվող Հողոցիմ գյուղից է եղել Հովսեփ Վայոցձորցի կաթողիկոսը, որը, ինչպես հայտնի է, եղել է Ավայրի ճակատամարտի ժամանակահատվածի մեր կաթողիկոսը: Քարկոփը քանդվել է երկրաշարժերից: Ըստ պատմագիր Օրբելյանների՝ վանական համալիրը վերականգնելու փորձեր են արել Աշոտ, Սմբատ իշխանները, Շուշանիկ իշխանուհին:

Այստեղ է գտնվել Քրիստոսի խաչելության փայտի մասունքներից մեկը, որն այժմ պահվում է Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի գանձարանում: Անկախացումից հետո առաջին անգամ 2007 թ.-ին, Մշակույթի այն ժամանակվա նախարար Հասմիկ Պողոսյանի օրոք, սկսվում է Քարկոփի վերակառուցումը: Հետագայում նման փորձեր են արվում նաև 2014 և 2017 թվականներին, սակայն բոլոր այս նախաձեռնություններն ինչ-ինչ պատճառներով անավարտ են մնում: Անգամ Խաչիկում ապրող և վերականգնման աշխատանքներին մասնակցած վարպետներն են տարակուսում, թե ինչու պետությունը կիսատ թողեց վանքի հիմնանորոգումը:

Գրեթե մեկ դար ընդմիջումից հետո վերջին անգամ կիսավեր Քարկոփում պատարագ է մատուցվել այս տարի՝ Աստվածածնի կամ խաղողօրհնեքի օրը: Խաչիկի հոգևոր սպասավոր Տեր Հովհաննես Մաթևոսյանն ասում է՝ խաչիկցիներն անհամբեր սպասում են իրենց Քարկոփի լիարժեք վերականգնմանն ու վերաօծմանը. «թշնամին պետք է տեսնի, որ մենք վիրավոր չենք՝ ո՛չ բանակով, ո՛չ ժողովրդով, ո՛չ էլ՝ վանքերով ու հավատով»:

Սահմանապահ Խաչիկի բնակիչները լիահույս են, որ վանքի զանգերն ի վերջո կսկսեն ղողանջել և, ի ավետումն իրենց անկոտրում կամքի, լսելի կլինեն պատմական Նախիջևանում, ուր այժմ ադրբեջանական դիրքերն են…

Նանե Մակուչյան