Շատ եմ ափսոսում, որ չլուսանկարեցի մարշալ Բաղրամյանի ձեռագիրը

Լուսանկարի առաջին պլանում ձախից՝ մարշալ Հովհաննես Բաղրամյան, աջից՝ Վլադիմիր Ստեփանյան

ՀԺ-ի խմբագրություն եկած 90-ամյա Վլադիմիր Ստեփանյանի այցը մի պահ բոլորիս կտրեց ամենօրյա աշխատանքային ռիթմից: Ձեռնափայտին հենված, երերուն քայլերով, սակայն շատ բամբ ձայնով նա հարցրեց խմբագրին, ապա մոտենալով նրան՝ ավելի խրոխտ ձայնով հայտնեց, որ ինքը Հայերենական Մեծ պատերազմի մասնակից, զորավար, մարշալ Հ. Բաղրամյանի ժամանակիցն ու հայրենակիցն է, եւ նրա մասին հուշագրություն է գրել: Ապա խնդրեց՝ անպայման տպագրել այն: Հուշագրությունը ստորեւ.

Անմոռանալի հանդիպում՝ մարշալ Հովհաննես Բաղրամյանի հետ

Իվան (Հովհաննես) Քրիստափորի Բաղրամյանի հայրը երկաթուղային էր, այդ իսկ պատճառով նրանց ընտանիքը ապրում էր Գյանջա (Կիրովաբադ) քաղաքի երկաթուղային կայարանի հարակից տարածքում:

Բաղրամյանը ծնվել էր Շամխորի շրջանի Չարդախլու գյուղում, սակայն արդեն հասկանալի պատճառներով դպրոց հաճախել Գյանջայում:

Ես նույնպես ապրում էի այդ կայարանի տարածքում եւ սովորում էի նույն դպրոցում, որտեղ կրթվել էր ապագա մարշալը: Տարրական դասարանում ինձ դասավանդում էր Բաղրամյանի առաջին ուսուցչուհին՝ Ելենա Կոստանտինովնա Իվանովան:

... Հայրենական մեծ պատերազմից հետո, մի առիթով մարշալը եկել էր Կիրովաբադ, այցելեց իր հարազատ դպրոց, հանդիպեց իր առաջին ուսուցչուհուն, ով հիացած էր իր անվանի աշակերտով: Հենց այդտեղ էլ առաջին անգամ ես տեսա Իվան Քրիսափորովիչին:

Հետագայում, որպես Կիրովաբադի քաղաքային կուսակցության ապագա քարտուղար, ինձ բախտ վիճակվեց 1971 թվականին սերտ շփվել մարշալ Բաղրամյանի հետ:

Որպես պաշտոնյա, ես Բաղրամյանին ուղեկցում էի քաղաքային այցելությունների, կոլեգաների հետ հանդիպումների եւ զորամասեր այցերի ժամանակ: Առաջին բանը, որ նա արեց իր ծննդավայրում, դա իր հոր գերեզմանին այցելելն էր: Նրա հայրը թաղված էր Կիրովաբադի հայկական գերեզմանատանը, որտեղ նրա շիրիմի սեւ գրանիտից գերեզմանաքարին մեծ տառերով փորագրված էր «Սիրելի հորս՝ հավերժ երախտապարտ որդուց»: Ծաղիկներ խոնարհելուց հետո Բաղրամյանը հարցրեց՝ ով է գերեզմանատան պահակը, եւ երբ այդ մարդը մոտեցավ, Մարշալը նրան մի կողմ հրավիրեց, ապա գումար առաջարկեց: Չնայած պահակը համառորեն հրաժարվեց, սակայն Բաղրամյանն իրենը պնդեց եւ գումարը դրեց նրա գրպանը: Այդ պահին ես մտածեցի՝ չնայած նա արդեն կես դար չի ապրում Կովկասում, սակայն նրա մեջ իսկական կովկասցին պահպանվել է:

...Նորաբաց հացի գործարանում Բաղրամյանին տաք հաց հյուրասիրեցին՝ թոնրից հենց նոր հանած, որը պատրաստված էր կովկասյան ավանդական բաղադրատոմսով՝ առաջարկված տեղացի տեխնոլոգների կողմից: Այնուհետեւ գործարանի տնօրենը խնդրեց Բաղրամյանին գրառում կատարել «Պատվավոր հյուրերի» մատյանում: Բաղրամյանը պատրաստ չէր դրան, սակայն մի փոքր մտածելուց հետո խնդրեց մեզ՝ իրեն ուղեկցողներիս, մենակ թողնել իրեն տնօրենի կաբինետում: Պարզվեց, մարշալը ոչ թե գրառում էր կատարել, այլ մի ամբողջ հոդված էր գրել այդ էջում: Ես շատ եմ ափսոսում, որ չլուսանկարեցի նրա ձեռագիրը: Եթե հակիրճ ներկայացնեմ գրառման բովանդակությունը, ապա այն կհնչի այսպես. «Մեր՝ կովկասցիներիս համար, հացը չի գնահատվում միայն որպես սննդամթերք,  այլ նաեւ ընկերության, բարեկամության խորհրդանիշ: Կովկասում չեն ասում ՝ գնանք ճաշենք, ասում են ՝ գնանք հաց ուտենք, եւ համատեղ այդ ճաշկերույթը դառնում է ստեղծված բարեկամության ամրապնդման ֆակտորը: Ես, իհարկե, չեմ կարող Բաղրամյանի այդ գրառման ամբողջ միտքը բառացի փոխադրել, բայց կարդալով այն՝ հասկացա, որ, ի տարբերություն հայտնի ոմանց, Բաղրամյանն իր հուշագրությունները գրել է անձամբ, առանց որեւէ մեկի օգնության:

...Հյուրատուն մենք երկուսով գնացինք՝ առանց որեւէ մեկի ուղեկցության: Երբեւիցե չէի կարող մտածել, որ մի բարի օր կմնամ նման մեծագույն մարդու, Հայրենական մեծ պատերազմի փառահեղ զորավար, մարշալ ու իմ հայրենակից Հովհաննես Բաղրամյանի հետ դեմառդեմ: Իհարկե, ես հիացած էի, ակամա հետեւում էի այդ մեծագույն հայի յուրաքանչյուր ժեստին, շարժմանը, խոսքին: Ինձ այդ մարդն անընդհատ հիացնում էր:

Այդ մի պատառիկ, սակայն շատ մտերմիկ շփումը իմ մեծագույն հայրենակցի՝ Հովհաննես Քրիստափորի Բաղրամյանի հետ անմոռանալի հիացմունք եւ աներեւակայելի տպավորություն է թողել իմ մտապատկերում: Դա իմ կյանքի ամենահիշարժան ու կարեւորագույն իրադարձություներից մեկն էր:

Վլադիմիր Նիկոլայի Ստեփանյան

90 տարեկան