Թուրքիայում առաջին գրախանութները ևս հայերն են բացել. Առաջին գրավաճառը Առաքել Թոզլույանն էր

Թուրքիայում «Բիրգյուն» օրաթերթի սյունակագիր Ռեֆիք Դուրբաշը հնավաճառության թեմային անդրադառնալիս հիշատակել է նաև Բաբըալի պողոտայի առաջին գրավաճառը եղած հայազգի Առաքել Թոզլույան էֆենդուն, գրում է akunq.net-ը։

Դուրբաշն Առաքել Թոզլույանի կարևորությունը ներկայացնող իր հոդվածում ընդգծում է, որ Բաբըալիի` ժամանակակից իմաստով առաջին գրախանութները բացելու և դրանք հնավաճառությունից առանձնացնելու բոլոր նախաձեռնողները հայեր են եղել։ Դուրբաշն ասում է․ «Ծխախոտի խանութներում, սրճարաններում, մի շարք հին գրքերի խանութներում վաճառվող տպագիր գրքերը միայն այս առաջին շրջանի հայ գրավաճառների շնորհիվ են ժամանակակից իմաստով որպես ապրանք հայտնվում մեր առջև, ցուցափեղկերին, հանվում առքուվաճառքի»։

Դուրբաշն հայտնում է, որ Առաքել էֆենդին հրապարակել է օսմանյան ժամանակաշրջանի այնպիսի հեղինակների նշանավոր ստեղծագործություններ, ինչպիսիք են` Ահմեթ Ռասիմը և Հալիթ Զիյան։

Ահա Ռեֆիք Դուրբաշի «Բաբըալիի առաջին գրախանութը» վերնագրով հոդվածը․

«Ներկայում, երբ ասում ենք «հնավաճառություն», առաջինը, որը մտքներիս գալիս է, Բաբըալիի առաջին գրավաճառ Առաքել Թոզլույան էֆենդին է, որը, ըստ Էմին Նեդրեթ Իլչիի` եղել է այստեղի առաջին գրավաճառը։ Նա 1875 թ․ Օսմանյան պետության վարչապետարանում բացում է իր գրախանութը և երկար ժամանակ աշխատեցնում էր այն։ Ի սկզբանե մի շատ կարևոր գործ է անում. 1884 թ․ Էբուզիայի տպարանում տպագրել է տալիս «Առաքելի գրախանութի» գրքերի կատալոգը։ Ինչպես պնդում է Էմին Նեդրեթը, դա առաջին գրավաճառի կատալոգն է լինում։

«Նախաբան»-ում իր իսկ խոսքով` «մատյանի տեր» (‘sahib’i defter’) Առաքել էֆենդին այսպես է մեկնաբանում գրքերի կատալոգի լույսընծայման պատճառը․ «Մեր փադիշահի, մեր տիրակալի շնորհիվ կարդալու նկատմամբ մեր հայրենիքի զավակների մեջ առաջացած հետաքրքրությունը բավարարելու համար որևէ գրքերի կատալոգ չկա, որտեղ նրանք կկարողանան դյուրին կերպով գտնել իրենց ցանկացած գիրքը»։

Այս խոսքերից հետո չի մոռանում նաև հավելել․ «Քանի որ տվյալ կատալոգը հեշտորեն չի ստեղծվել, ինչպես կարող է թվալ, և մինչև տպագրվելն ու լույս ընծայվելը իր ծավալին համապատասխան բավականաչափ ծախսեր է պահանջել, հարաբերականորեն էժան գնով վաճառքի կհանվի` մեր արած ծախսերի մի մասը փակելու նպատակով»։

Այսինքն՝ կատալոգը անվճար չի եղել։

Բաբըալիի` ժամանակակից իմաստով առաջին գրախանութները բացելու, և դրանք հնավաճառությունից առանձնացնելու բոլոր նախաձեռնողները հայեր են եղել: Ծխախոտի խանութներում, սրճարաններում, մի շարք հին գրքերի խանութներում վաճառվող տպագիր գրքերը միայն այս առաջին շրջանի հայ գրավաճառների շնորհիվ են ժամանակակից իմաստով որպես ապրանք հայտնվում մեր առջև, ցուցափեղկերին, հանվում առքուվաճառքի:

Առաքել Էֆենդին 1876 թ․ Բաբըալի պողոտայի 46-րդ համարում բացելու է իր խանութը և հրատարակելու է հատկապես օսմանյան ժամանակաշրջանի այնպիսի նշանավոր հեղինակների աշխատություններ, ինչպիսիք են` Ահմեթ Ռասիմին և Հալիթ Զիյան։ Մուալլիմ Նաջիի հետ միասին պատրաստել է «Ընթերցանության ուսուցում» (“Talim-i Kıraat”) և «Գրականության դասընթաց» (“Mekteb-i Edep”) վերնագրերով դասագրքերը և, թերևս, 100 օրինակով տպագրել։

Բացի այդ, 1886 թ․ Առաքել էֆենդին նախ՝ «Առաքելի գրադարան» խորագրով 16 ստվարածավալ գիրք է հրատարակում, իսկ 1891-1894 թթ․` ուղեցույցներ։ Նամըք Քեմալի որդին՝ Ալի Էքրեմ Բոլայըրը, իր «Հուշեր»-ում հայտնում է, որ հոր «Ջեզմի» վերնագրով վեպի վերջին մասը 60 լիրայով վաճառել է գրավաճառ Առաքելին։

Իսկ ըստ Ալի Բիրինջիի՝ Թորոս անունով մի հայ, Առաքելից առաջ Բաբըալիում, հետագայում Ռեշիդ Էֆենդու խանը դարձած, իսկ այն ժամանակ «Իքդամ» տպարանի դռան առջև, մի ժամանակ հայտնի փորագրիչ Անդրանիկի խանութում մի գրախանութ է բացում, սակայն, երբ գործերը լավ չեն ընթանում, գրքերը լցնում է պարկերը, կիլոգրամներով հաշվելով` վաճառում ու թողնում-հեռանում։ Չնայած (Kebikeç) Թորոս Էֆենդու մասին վերոնշյալ տեղեկությանը՝ Բաբըալիի առաջին գրավաճառ է համարվում Առաքել էֆենդին։

Առաքելի մասին քիչ տեղեկություններ կան։ Հայտնի է, որ նա Կայսերիից է եղել։ Գրավաճառության գործում սկզբունքներ է ունեցել, որոնք հավատարմորեն պահպանել է։ Գրքերի գինը երբեք չի իջեցրել. դրանք բարձր գնով էր ցանկանում վաճառել։ Դրա պատճառով էլ պարտքեր է կուտակել, և, երբ չի կարողացել դրանք վճարել, սնանկացել է։ Խանութն էլ իր ամենամեծ պարտապանին` Անդոն Նահիկյանին թողնելով՝ հոգին ավանդել է չքավորության ու վշտի մեջ։

Էրոլ Ույեփազարջըն էլ Հալիթ Զիյայի «Քառասուն տարի» վերնագրով հուշերում ընդգծում է Առաքել Էֆենդու մասին առկա հետևյալ տողերը․ «ժամանակի ամենաշնորհալի և համարձակ հրատարակիչն էր»։

Առաքել Էֆենդու յուրահատկություններից մեկն էլ գրողների նկատմամբ առատաձեռն վերաբերմունքն էր։ Օրինակ՝ Ահմեթ Իհսանը Առաքել Էֆենդու համար թարգմանած Ժյուլ Վեռնի գրքերից ստացած գումարով իր առաջին տպարանը բացելու հնարավորություն է ունենում։ Հուսեյին Ջահիթ Յալչընի «Գրական հուշեր» վերնագրով աշխատության մեջ էլ (Բիզնես բանկի մշակութային հրատարակչություն) հետաքրքիր մի հիշատակում կա Առաքել էֆենդու մասին։

Հուսեյին Ջահիթի մոտ ընկերները հենց սկզբից գիտեին, որ վերջինս վեպ է գրում։ Նրանց համար կարևոր մասերը, ո՞վ գիտե, թե քանի անգամ է կարդացել։ Նրա ընկերներից Արիֆ բեյը հաղորդելով, որ ճանաչում է Ահմեթ Միհդատ Էֆենդուն, վերջինիս անձնական կյանքի մասին պատմություններ է պատմում։

Ըստ Հյուսեին Ջահիթի՝ «Այս ամենամեծ վիպասանին ամենից շատ հաճույք պատճառող տողերը ճաշարանների ճաշացուցակներն են»։