Լիազորություններ. բոլորովին ուրիշ դատախազություն

Տպագրվել է «Հայկական Ժամանակ» օրաթերթի՝ 2006 թվականի մարտի 21-ի համարում

ՀՀ դատախազությունը առաջիկայում էական փոփոխությունների կենթարկվի, եւ այս հարցը արդեն մտել է ՀՀ իշխանության անելիքների օրակարգ: Սպասվող փոփոխությունների արդյունքում դատախազությունը կարող է զրկվել իր հիմնական գործառույթներից մեկից` նախաքննություն իրականացնելու լիազորությունից: Ներկայումս մի շարք ծանր հանցատեսակների մասով նախաքննություն իրականացնելու լիազորությունը տրված է դատախազությանը: ՀՀ վճռաբեկ դատարանի նախագահ Հովհաննես Մանուկյանը մեզ հետ զրույցում չժխտեց դատախազության լիազորությունների շրջանակի փոփոխման հեռանկարի իրատեսական լինելը:

Ավելին, դեռեւս մեկ ամիս առաջ Ռոբերտ Քոչարյանի ստորագրած կարգադրությամբ ստեղծվել է դատաիրավական համակարգում անհրաժեշտ բարեփոխումների օրենսդրական փաթեթը նախապատրաստող հանձնաժողով, որի մեջ ընդգրկված է նաեւ Հովհաննես Մանուկյանը, եւ որը ղեկավարում է արդարադատության նախարար Դավիթ Հարությունյանը, որը հայտնի է նաեւ ՀՀ գլխավոր դատախազ Աղվան Հովսեփյանի հետ ունեցած փոխադարձ ատելությամբ: Ըստ վճռաբեկ դատարանի նախագահի, պատահական չէ, որ Սահմանադրության մեջ դատախազությունն ամրագրված է դատական իշխանության կազմում: «Այսինքն՝ այս մարմինը դատական իշխանության մասն է եւ կոչված է դատարաններին օգնել իրականացնել արդարադատություն` այնպես, ինչպես փաստաբանությունը»,- ասաց վճռաբեկ դատարանի նախագահը:

Հովհաննես Մանուկյանի դիտարկմամբ դատախազությանն առնչվող խնդիրները, որոնք անհրաժեշտ է լինելու լուծել համակարգային փոփոխությունների միջոցով, պետք է բխեն այն լիազորություններից, որոնք ՀՀ Սահմանադրությամբ տրված են այդ մարմնին: «Կարեւորագույն հարցերից մեկը դատախազության քննչական ապարատի խնդիրն է: Արդյո՞ք դատախազությունը կարող է ունենալ քննչական ապարատ եւ իրականացնել նախաքննություն, թե՞ ոչ: Արդյո՞ք նախաքննությունը դատախազությունից պետք է առանձնացվի, իսկ այս մարմինն իրականացնի Սահմանադրությամբ իրեն վերապահված գործառույթները` վերահսկողությունը նախաքննության եւ հետաքննության նկատմամբ»,- շարունակելով դատախազության՝ Սահմանադրությամբ ամրագրված լիազորությունների թեման՝ ասում է Հովհաննես Մանուկյանը:

Դատախազության լիազորությունների հստակեցման շրջանակում խոսվում է նաեւ քրեական գործ հարուցելու եւ քրեական հետապնդում իրականացնելու հասկացություններն ու դրանից բխող գործառույթներն իրարից տարանջատելու եւ հստակեցնելու մասին: Ըստ վճռաբեկ դատարանի նախագահի, այդ հստակեցումից հետո հնարավոր կլինի տալ նաեւ այն հարցի պատասխանը, թե արդյո՞ք քրեական հետապնդում իրականացնելը դատախազության մենաշնորհն է, թե՞ ոչ: Հարկ է նկատել, որ քրեական գործ հարուցվում է փաստի առիթով, իսկ քրեական հետապնդումը հարուցվում է անձի նկատմամբ` կոնկրետ մեղադրանքի տեսքով: Այսինքն, քրեական հետապնդումը քրեական գործի հետեւանքն է: Ուստի, դատախազությունից նախաքննության լիազորությունը վերցնելով եւ քրեական հետապնդում հարուցելու մենաշնորհ տալով՝ փաստացի կարող է կոնկրետացվել այդ մարմնի վերահսկողական գործառույթի ձեւերից մեկը:

Ասել է թե՝ ենթադրվում է, որ դատախազությունը կունենա անձին մեղադրանք առաջադրելու եւ այդ մեղադրանքը դատարանում պաշտպանելու լիազորություն, բայց դա կարող է տեղի ունենալ միայն մեկ այլ մարմնի վարած հետաքննության եւ նախաքննության արդյունքում: Պարոն Մանուկյանը չմանրամասնեց, թե հատկապես ինչով է վատ դատախազության լիազորությունների ներկա շրջանակը, եւ ինչու է անհրաժեշտ այն բարեփոխել: Սակայն տվյալ դեպքում կարող ենք ասել, որ խնդիրը շատ հստակ է. նույն մարմինն, ի դեմս դատախազության, ներկայումս նախաքննություն իրականացնելով հանդերձ, համարվում է այդ գործընթացի օրինականությունը վերահսկողը, ինչն աբսուրդ է: Ինքնավերահսկողությունը միայն մեկ դեպքում կարող է արդյունավետ լինել՝ եթե գործ ունենք իդեալական ազնիվ մարդկանց հետ:

Թե որքանով կարող են դատախազության քննիչները եւ մյուս աշխատակիցները համարվել «իդեալական ազնիվ», կարծում ենք՝ կարիք չկա մեկնաբանել: Այնուամենայնիվ, եթե ոչ դատախազությունը, ապա այդ դեպքում ո՞ր մարմինը պետք է իրականացնի նախաքննությունը: Այս հարցը, բնականաբար, կարող է լուծվել երկու տարբերակով` նախաքննությունն ամբողջությամբ տրվում է ոստիկանությանը, կամ ստեղծվում է նախաքննություն իրականացնող նոր մարմին: Ըստ Հովհաննես Մանուկյանի, թե կոնկրետ որ տարբերակը կընտրվի՝ առանձին մարմնի ստեղծմա՞ն, թե՞ ոստիկանության լիազորությունների ընդլայնման, այդքան էլ էական չէ: Վճռաբեկ դատարանի նախագահի խոսքերով, որպես կանոն, նախաքննությունը շատ բնորոշ է ոստիկանությանը:

Նախաքննություն իրականացնող քննիչի գործողությունները պետք է զուգորդվեն անհրաժեշտ օպերատիվ հետախուզական միջոցառումներով: Եթե այդ երկու գործառույթները համատեղ չեն իրականացվում, ապա նախաքննությունը դառնում է անարդյունավետ: «Ես, որպես իրավաբան, կարծում եմ, որ չարժե տարանջատել նախաքննության համակարգը օպերատիվ հետախուզականից»,- նկատում է վճռաբեկ դատարանի նախագահը: Ի դեպ, Հովհաննես Մանուկյանի գնահատմամբ դատախազության ներկա գործառույթներից քաղաքացիական դատավարությունում պետական գույքային շահերի պաշտպանության հայց հարուցելու իրավունքն այժմ էլ շատ լավ է օրենսդրությամբ ներկայացված եւ այս մասով թերեւս փոփոխությունների անհրաժեշտություն դժվար թե առաջանա: 

Ինչեւէ, դատաիրավական համակարգում սպասվող փոփոխությունները մոտ ժամանակներս օրենսդրական նախագծերի տեսքով կառարկայանան: Այդ նպատակով ստեղծված հանձնաժողովը դեռեւս գործնական քննարկումներ չի անցկացրել, բայց մյուս կողմից՝ ակնհայտ է, որ քննարկումները իրականացվում են արդեն իսկ պատրաստի մոտեցման շուրջ: Իսկ այն հանգամանքը, որ դատական համակարգի ղեկավար այրը արդեն իսկ հրապարակավ խոսում է մի մոտեցման մասին, ուստի ենթադրվում է, որ շուտով այն նաեւ կդառնա պաշտոնական քննարկումների առարկա: 

Հ.Գ. ՀՀ Սահմանադրության գործող տարբերակի 103-րդ հոդվածը սահմանում է դատախազության լիազորությունները, դրանցում նախաքննություն իրականացնելու իրավունքի մասին խոսք չկա: Նախաքննության մասին նշված չի եղել նաեւ Սահմանադրության 103-րդ հոդվածի նախորդ տարբերակում: Սակայն այդ հանգամանքը չի խանգարել, որ դատախազությունը մի շարք հանցատեսակների մասով նախաքննություն իրականացնի: Ուստի, բացառված չէ, որ վերը բերված արմատական փոփոխության գաղափարը առաջ է քաշվել միջազգային կառույցների կողմից:

Վահագն Հովակիմյան