Խտրականության դեմ պայքարը կնվազեցնի ցեղասպանությունների վտանգը․ Լուսինե Ղազարյան

Ըստ ցեղասպանության միջազգային բնորոշումների՝ ցեղասպանությանը նպաստող գործոնների մեջ հիմնարար դեր ունեն խտրականության դրսևորումները։

Այս հարցի շուրջ խոսել ենք Հայաստանում 2015֊-ին ձևավորված Խտրականության դեմ պայքարի և հանուն հավասարության կոալիցիայի իրավաբանների թիմի համակարգող, իրավաբան Լուսինե Ղազարյանի հետ։

Արդյո՞ք Հայոց Ցեղասպանությունը խտրականության դրսևորման հետևանք է:

Առաջին հերթին անհրաժեշտ է հասկանալ, թե ինչ է խտրականությունը: Այն տարբերակման, բացառման, սահմանափակման կամ նախապատվության դրսևորում է, որը նպատակ է հետապնդում կամ հանգեցնում է անձի համար նվազ բարենպաստ իրավիճակի ստեղծմանը` կախված անձի սեռից, ռասայից, մաշկի գույնից, էթնիկական կամ սոցիալական ծագումից, կրոնից, սեռական կողմնորոշումից, գենդերային ինքնությունից, հաշմանդամությունից, ինչպես նաև անձնական կամ սոցիալական բնույթի այլ հանգամանքներից:

«Ցեղասպանության հանցագործությունը կանխարգելելու և պատժելու մասին» 1948թ ՄԱԿ-ի. կոնվենցիան, որը ցեղասպանությունը ամրագրող առաջին իրավական փաստաթուղթն է, սահմանում է, որ ցեղասպանությունը հետևյալ գործողություններից ցանկացածն է՝ կատարված ազգային, էթնիկական, ցեղային կամ կրոնական որեւէ խմբի՝ որպես այդպիսին, լրիվ կամ մասնակի ոչնչացման մտադրությամբ. ա) այդ խմբի անդամների սպանությունը, բ) այդ խմբի անդամներին մարմնական լուրջ վնասվածքներ կամ մտավոր վնաս պատճառելը, գ) որեւէ խմբի համար կյանքի այնպիսի պայմանների միտումնավոր ստեղծումը, որոնք ուղղված են նրա լրիվ կամ մասնակի ֆիզիկական ոչնչացմանը, դ) այդ խմբի միջավայրում մանկածնությունը կանխելուն միտված միջոցների իրականացումը, ե) երեխաների խմբի փոխանցումը մարդկային մի խմբից մյուսին։

Իր էությամբ ցեղասպանությունը խտրական հանցագործություն է, քանի որ պարունակում է հատուկ սուբյեկտիվ տարր (mens rea), որն այս դեպքում որոշակի հատկանիշներով առանձնացող մարդկանց խումբն է՝ ռասայական, էթնիկ, կրոնական, ազգային և այլն:

Հայոց ցեղասպանության հանցագործությունը նույնպես պարունակում է հատուկ սուբյեկտիվ տարր, քանի որ ուղղված է եղել կոնկրետ հայ էթնոսի ինքնության և դավանանքի դեմ:

Ուստի կարող ենք ասել, որ Հայոց ցեղասպանությունը նույնպես խտրականության, մասնավորապես ռասիզմի էլեմենտներ ի սկզբանե պարունակում է:

Այլ ցեղասպանությունների հիմքում կա՞ խտրականություն։

Ցեղասպանություն բառն ինքնին (լատիներեն՝ genus-ցեղ և caedo-սպանել) հուշում է, որ այն նպատակաուղղված հանցագործություն է և ուղղված է հենց որոշակի հատկանիշներով առանձնացող մարդկանց խմբի դեմ:  Դրա մեկ այլ օրինակ է, թերևս, 21-րդ դարում Դարֆուրում (Սուդանի Ժողովրդական Հանրապետություն) էթնոքաղաքական հակամարտության պատճառով աֆրիկացի նստակյաց բնակչության կոտորածը արաբալեզու քոչվորների կողմից, ինչպես նաև Կամբոջայի, Ռուանդայի, Բոսնիայի ցեղասպանությունները:

Որպես խտրականության ամենածայրահեղ դրսևորման հետևանքները կրած ժողովուրդ, արդյո՞ք գիտակցում կա խտրականության բացառման ու տարբեր խմբերի թիրախավորման վտանգավոր լինելու:

Կարծում եմ հայ հասարակությունը ցեղասպանության երևույթը խտրականության դրսևորման հետ գրեթե չի կապում:

Մենք իրոք դեռևս մի փուլում ենք, երբ փորձում ենք հասկանալ արդյոք խտրականության դեմ պայքարը լավ է, թե վատ, մեզ համար սահմանում ենք խտրականության ընդունելի և անընդունելի տարբերակներ, ընդունելի և անընդունելի մարդկանց խմբեր և համայնքներ՝ առանց գիտակցելու, որ ցեղասպանությունները և մարդկության դեմ ուղղված այլ հանցագործությունները շատ դեպքերում հենց արդյունք են խտրական քաղաքականությունների, օրենքների և պրակտիկայի:

Խտրականության դեմ պայքարը համամարդկային պայքար է՝ անկախ էթնիկ ծագումից, կրոնից, լեզվից, սեռական կողմնորոշումից կամ հաշմանդամությունից, և հայ հասարակությունը պետք է առաջատար դերակատարություն ունենա խտրականության, ատելության և անհանդուրժողականության դեմ համընդհանուր պայքարի գործում՝ թե ազգային և տարածաշրջանային, և թե միջազգային հարթակներում:

Փաստորեն ցեղասպանություններն իրենց հիմքում ունեն «ուրիշներին» թիրախավորելու, տարանջատելու և նրանց նկատմամբ ատելություն սերմանելու գործոնները: Այս պարագայում, ըստ Ձեզ, որո՞նք են հակազդեցության այն մեխանիզմները, որոնց կիրառումը կարող է նպաստել նման ոճրագործությունների կանխարգելմանը:

Դեռևս «Ցեղասպանության հանցագործությունը կանխարգելելու և պատժելու մասին» 1948թ ՄԱԿ-ի Կոնվենցիայի ընդունմամբ Ցեղասպանությունների կանխարգելման հատուկ խորհրդականի գրասենյակը, ինչպես նաև ՄԱԿ-ի Ռասայական խտրականության վերացման կոմիտեն նույնականացրել են մի շարք կատեգորիաների գործոններ՝ սահմանելու արդյո՞ք նշված իրավիճակում կարող է լինել ցեղասպանության կամ այլ զանգվածային ոչնչացումների իրականացման վտանգ և համապատասխանաբար սահմանել է այն գործոնները, որոնց կարող են նպաստել դրանց իրականացմանը՝ նման գործոնների շարքին դասելով, ի թիվս այլ կատեգորիաների գործոնների, հասարակության մեջ խոցելի խմբերի նկատմամբ խտրականության համակարգային դրսևորումները, թիրախավորված խմբերի դեմ իրականացվող հանցագործությունները և դրան հետևող անպատժելիությունը, ինչպես նաև խտրականություն սերմանող օրենքների և պրակտիկայի կիրառությունը:

Այսինքն, պետության կողմից խտրականության և ատելության դրսևորումների դեմ արդյունավետ պայքարը՝ հավասարության իրավունքի ապահովման քաղաքականությունների սահմանման, իրավական մեխանիզմների ներդրման, ինչպես նաև հասարակության մեջ ընդհանուր հանդուրժողականության սերմանման միջոցներով կարող է նվազեցնել ցեղասպանությունների իրականացման վտանգը: