Առանց մեկնաբանությունների. պետդեպը հրապարակել է տարեկան զեկույցը

Տպագրվել է «Հայկական Ժամանակ» օրաթերթի՝ 2004 թվականի փետրվարի 27-ի համարում

Փետրվարի 25-ին ԱՄՆ պետդեպարտամենտը Կոնգրեսին է ներկայացրել աշխարհի 196 երկրներում մարդու իրավունքների վիճակին վերաբերող իր ամենամյա տարեկան զեկույցը: Այս զեկույցի հիման վրա է ԱՄՆ կոնգրեսը որոշում որոշ երկրներին հատկացվելիք ֆինանսական օգնության չափը եւ սահմանում նրանց նկատմամբ տարվելիք քաղաքականության ստրատեգիան: Զեկույցի պատրաստման, հավաքած տվյալների ճշտման եւ վերլուծության վրա մի հսկա ապարատ է աշխատում: Այն ընդգրկում է մարդու անձնական, քաղաքական եւ քաղաքացիական իրավունքների ողջ սպեկտրը: Հատկապես կարեւորվում է մարդկանց կողմից խաղաղ ճանապարհով  իշխանությունը փոխելու, խոսքի, գաղափարների, հավաքների, միավորվելու, դավանանքի, տեղաշարժման ազատությունը:

Պետդեպարտամենտի ամենամյա զեկույցը հատկապես այդ իրավունքներին է անդրադառնում: 2003-ին եւս ինչպես Հայաստանը, այնպես էլ Հարավային Կովկասի մյուս երկրները գտնվել են ԱՄՆ պետդեպարտամենտի ուշադրության կենտրոնում: Զեկույցի Հայաստանին վերաբերող հատվածն, ինչպեսեւ սպասվում էր, մեծամասամբ նվիրված է ընտրությունների չարաբաստիկ թեմային: Կարծում ենք, առաջիկա 4 տարում այդ թեման անընդհատ կարծարծեն (այսինքն՝ Հայաստանի երեսով կտան) բոլոր տարեկան զեկույցներում: Ընտրությունների գնահատականներին մենք հիմնականում ծանոթ  ենք՝ Եվրախորհրդի, ԵԱՀԿ-ի եւ ԱՄՆ իշխանությունների անցյալ տարվա հայտարարություններից:

Պետդեպարտամենտը փաստորեն կրկին հիշեցրել է. «Հայաստանում տեղի ունեցած ինչպես նախագահական, այնպես էլ խորհրդարանական ընտրությունները նշանակալիորեն չէին համապատասխանում միջազգային չափանիշներին, գրանցվեցին լուրջ խախտումներ, նախագահական ընտրությունների 2 փուլերի միջեւ ընդդիմության կողմնակիցներին ձերբակալեցին՝ Խորհրդային ժամանակների վարչական օրենսգրքի հիման վրա»: Ապա զեկույցում նկարագրված է գարնանը Հայաստանում տիրող իրավիճակը. այն, որ ընդդիմությունը բազմիցս դիմել է իշխանություններին՝ միտինգներ կազմակերպելու հարցով, նրանց մերժել են, ապա՝ չարտոնված միտինգներին մասնակցելու համար մարդկանց կալանավորել:

Վարչական կալանքի մասին որոշումները կայացվել են խախտումներով, ոմանց անգամ դատարան չեն տարել: Թերեւս, այս ամենի արդյունքում է, որ զեկույցի նախաբանում կոշտ գնահատական է տրված մեր դատական համակարգին. «Սահմանադրությունը նախատեսում է անկախ դատական համակարգ, սակայն պրակտիկորեն դատավորները գտնվում են գործադիրի եւ գործադիր իշխանության ազդեցության տակ, կոռուպցիան այստեղ լուրջ խնդիր է»: Դատական համակարգի կախյալ վիճակին անդրադարձը սրանով չի ավարտվում. նշված է նաեւ, որ ՀՀ նախագահն է նշանակում դատավորներին, Արդարադատության խորհրդի 14 անդամներին եւ Սահմանադրական դատարանի 9 անդամներից 4-ին: «Այս իշխանությունը նախագահին դոմինանտ դեր է ապահովում բոլոր մակարդակի դատավորների նշանակման եւ ազատման հարցում»,-եզրափակում է ԱՄՆ պետդեպարտամենտը:

Ընտրությունների հետ կապված մի փաստ էլ է նշված. «Նախագահական ընտրությունների առաջին փուլի համեմատ երկրորդ փուլում խախտումները 13 %-ով ավելի էին»: Պետդեպարտամենտը նաեւ արձանագրել է, որ ընտրախախտների նկատմամբ պետությունը պատժիչ գործողություններ չձեռնարկեց: Մամուլի ազատության բաժնում պետդեպարտամենտը հատկապես անդրադարձել է հեռուստատեսությանը՝ որպես ավելի մեծ ազդեցության միջոցի, արձանագրելով, որ նախագահական ապարատը շարունակում է վերահսկել հեռուստատեսային լրատվությունը եւ ոչ միայն հանրային հեռուստատեսությամբ հեռարձակվող, որը երբեւէ չի քննադատում պաշտոնական ատյաններին, այլեւ մասնավոր հեռուստաընկերությունների:

Իսկ այնտեղ, որտեղ ազատ խոսքի նկատմամբ ճնշում չկա՝ գործում է լրագրողների ներսում նստած ինքնաքննադատությունը՝ «հալածանքների չենթարկվելու մտավախությամբ», գրում է պետդեպարտամենտը: Մամուլի ազատության բաժնում անդրադարձ կա «Չորրորդ իշխանություն» թերթի լրագրող Մհեր Ղալեչյանի նկատմամբ կատարված հարձակմանը: Ընդգծված է, որ բռնացողները չպատժվեցին: Իսկ ամենամեծ բաժինն, անշուշտ, նվիրված է «Ա1+»-ին, որը 2002-ին իր կապուղին կորցնելուց հետո դիմել է դատական ատյաններին՝ այս ընթացքում մասնակցելով 7 մրցույթի եւ ՀՌԱ հանձնաժողովի կողմից 7 անգամ էլ մերժում ստանալով: Զեկույցում արձանագրված է, որ հիմնական կապուղիները զբաղեցված են, եւ եթեր վերադառնալու հաջորդ հնարավորությունը «Ա1+»-ը կստանա առնվազն 5 տարի անց:

Զեկույցում կարեւորվել են նաեւ Վանաձորի Հելսինկյան ասոցիացիայի նախագահ Արթուր Սաքունցի նկատմամբ կիրառված բռնությունները՝ ընտրություններից հետո նրա 15-օրյա կալանքը, գրասենյակի հրդեհումը: Ընդհանրապես, ԱՄՆ պետդեպարտամենտն այս տարի շատ քիչ մասնավոր գործերի է անդրադարձել: Անդրադարձ կա Մուրադ Բոջոլյանի գործին եւ հիշատակված է Եհովայի վկա Զեմֆիրա Ոսկանյանի գործը, որին կրոնական հայացքների համար հեռացրել էին աշխատանքից, ապա դատարանը վերականգնել էր: Եւ վերջ: Զեկույցում տող անգամ չկա Արմեն Սարգսյանի մասին. փոխարենը հիշատակված է, որ «քաղբանտարկյալների մասին տեղեկություններ չեն ստացվել»: ԱՄՆ պետդեպարտամենտի ուշադրությանն են արժանացել ինչպես Եհովայի վկաները, այնպես էլ ազգային փոքրամասնությունները:

Ամենաբարդն, ըստ զեկույցի, եզդիների վիճակն է, որոնք ազգային խտրականության բազմաթիվ փաստեր են ներկայացրել՝ անարդար դատական որոշումներ, ծեծ, բռնություններ՝ հատկապես բանակում: Բռնություններ կիրառողները, որպես կանոն, չեն պատժվում՝ նշել են զեկույցում: Եզդիները հատկապես բողոքել են նախագահի՝ ազգային հարցերով խորհրդականի  վերաբերմունքից (խոսքը Ռազմիկ Դավոյանի մասին է, որ նախորդ տարեվերջին ազատվեց այդ պաշտոնից): Ըստ զեկույցի հեղինակների, Հայաստանի բնակչության 50,9%-ը աղքատության սահմանից ցածր պայմաններում է ապրում՝ օրական մինչեւ 1160 դրամ եկամուտ ունի, 15,9%-ը առանձնապես աղքատ է՝ օրական մինչեւ 1 դոլար՝ 580 դրամ եկամուտով: Ընդհանրապես՝ «օտարեկրյա օգնությունը եւ արտասահմանից դրամական փոխանցումները երկրի տնտեսության մեջ մեծ դեր են խաղում»:

Ըստ Կենտրոնական բանկի տեղեկատվության, դա տարեկան մոտ 500 մլն դոլար է կազմում: Մեր ուշադրությունը գրավեց նաեւ այն, որ ոչ թե Հայաստանի, այլ Ադրբեջանի զեկույցում մի հատված կա՝ նվիրված ղարաբաղյան կոնֆլիկտին. «Չնայած 1994-ին հայտարարված զինադադարին, մանր զինված ընդհարումներ են տեղի ունենում, որոնց արդյունքում զոհեր կան խաղաղ բնակչության եւ զինվորականների շրջանում: Հայաստանի զինված ուժերը շարունակում են զբաղեցնել Ադրբեջանի տարածքի 16%-ը (այդ թվում՝ Լեռնային Ղարաբաղը): Այս հանգամանքը շարունակում է էական դեր խաղալ երկրի (Ադրբեջանի- Ա.Օ.) քաղաքականության մեջ եւ խանգարել դեմոկրատական ու տնտեսական աճին: Ադրբեջանի կառավարությունը ոչ մի կերպ չի կառավարում հայկական ստորաբաժանումների կողմից զբաղեցված  տարածքներում տիրող իրավիճակը եւ շատ անորոշ տեղեկատվություն ունի այդ տարածքներում մարդու իրավունքների վիճակի վերաբերյալ»: Ինչպես ասում են՝ առանց մեկնաբանությունների:

Արմինե Օհանյան