Ինչն է խոչընդոտում արտահանմանը. Փողը ներկրողների մոտ է

Այն, որ մեր տնտեսությունը կարող է զարգանալ միայն արտահանման շնորհիվ, թերեւս անվիճելի փաստ է: Մեր շուկան չափազանց փոքր է, որպեսզի ներքին պահանջարկի բավարարումը լինի տնտեսական աճի գրավական: Սա արձանագրում են նաեւ իրար հաջորդող կառավարությունները:

«Հայաստանը, հանդիսանալով փոքր ներքին շուկայով երկիր եւ ունենալով մասշտաբի էֆեկտի բացակայություն, պետք է զարգացման մոդելը կառուցի արտահանմամբ պայմանավորված տնտեսական աճի վրա»,- նշված է գործող կառավարության գործունեության 100 օրվան նվիրված զեկույցում: Բայց արձանագրելը այլ բան է, տնտեսությունը այդպիսին դարձնելը` այլ:

Վերը նշված զեկույցում բերված են ուշագրավ ցուցանիշներ: Ըստ այդմ, 2015 թ. արտահանման ծավալի հարաբերակցությունը համախառն ներքին արդյունքին կազմել է ընդամենը 15.4 տոկոս, իսկ 2016 թվականին` մոտ 18 տոկոս:  Սա փոքր` չափազանց փոքր, նույնիսկ չնչին ցուցանիշ է:

 «Հաշվի առնելով Հայաստանի տնտեսության առանձնահատկությունները` արտահանման առաջանցիկ աճը պետք է լինի տնտեսության զարգացման հիմնական շարժիչ ուժ: Որպես առաջնային նպատակադրում, անհրաժեշտ է սահմանել ՀՆԱ-ի կառուցվածքում արտահանման առնվազն 40-45 տոկոս կշռի ապահովումը»,- նշված է զեկույցում: Նպատակադրումն էլ կարծես նորմալ է:

Իսկ ո՞րն է պատճառը, որ մեզ մոտ արտահանման ենթակա ապրանքներ քիչ են արտադրվում: Նկատենք, որ արտահանման մեջ չափազանց մեծ ծավալ է զբաղեցնում հանքարդյունաբերության արտադրանքը: Դա դիտարկել որպես տնտեսության զարգացման գրավական, թերեւս, միամտություն կլինի: Իհարկե, վերջին շրջանում մի քանի ապրանքների արտահանման ծավալների աճ է նկատվում, ինչը ուրախալի է: Օրինակ, ծխախոտի դեպքում: Բայց դա էլ շատ քիչ է եւ ընդհանուր պատկերը եղել ու մնում է բավականին մռայլ:

Կառավարությունը իր զեկույցում նշում է մի քանի պատճառ, որոնք խոչընդոտում են արտահանման աճին: Մասնավորապես` «Ձեռնարկությունների արտահանման պոտենցիալի ցածր մակարդակ», «Ձեռնարկությունների կողմից ապրանքային արտադրանքի ավելացման ուղղությամբ ներդրումների բացակայություն», «Արտահանումը սպասարկող եւ արտահանմանն աջակցող շուկայական ծառայությունների` լոգիստիկ ծառայությունների, արտահանման վարկավորման ու ապահովագրման ծառայությունների զարգացվածության ցածր մակարդակ» եւ այլն:

Արդյոք սրա՞նք են հիմնական խոչընդոտները եւ արդյոք կառավարությունը ճի՞շտ է ախտորոշել: Կառավարությունը փորձե՞լ է պարզել, թե ինչու է մեր ձեռնարկությունների արտահանման պոտենցիալը ցածր, ինչու ներդրումներ չկան...: Սա հասկանալու համար փորձենք խոշորացված դիտարկել մեր տնտեսության «կառուցվածը»:

Որպեսզի արտադրվի մրցունակ ապրանք, որը կարելի է արտահանել եւ դրանով մտնել այլ շուկաներ, մեծ ներդրումներ են պետք: Արտադրված ապրանքը պետք է լինի որակյալ եւ էժան: Այդպիսի արտադրության մեջ ներդրումներ կարող են անել միայն նրանք, ովքեր ունեն շատ փող: Դե հիմա նայենք, թե Հայաստանում շատ փող ունեցողները որտեղ են ներդրումներ անում: Կարո՞ղ ենք գտնել որեւէ օլիգարխ, որի եկամուտի գոնե մեկ-երկու տոկոսը ստացվում է իր արտադրանքի արտահանումից: Չկան այդպիսիք: Օլիգարխները հիմնականում «նստած են» ներմուծումների, առեւտրի, ծառայությունների եւ  առավելագույնը` ներքին շուկայի համար ապրանքներ արտադրելու վրա:

 Ու դրա պատճառը շատ պարզ է: Այդպես հեշտ է: Որակյալ ու ցածր ինքնարժեքով մրցունակ ապրանքներ արտադրելու փոխարեն շատ ավելի հեշտ է իշխանությունից ստանալ ներքին շուկայում գործելու քվոտաներ, ավելի քիչ ներդրումներով` «թքել-կպցնելով» մի արտադրություն կազմակերպել, կասկածելի որակով ինչ-որ ապրանք արտադրել ու «նաղդել» մարդկանց վրա իհարկե՝ ստացած քվոտայի սահմաններում: Ներդրումները 1-2 տարում ետ կգան ու դրանից հսկայական շահույթներ կձեւավորվեն, որի մի զգալի մասը կմուծվեն «վերեւներին», այսինքն «ստվերային բյուջեին»: Նույնատիպ  քվոտաներով կարելի է մտնել սպասարկման ոլորտ, ներմուծումների ոլորտ եւ այլն: Կամ էլ մաղարիչներով քաղաքի կենտրոնում մի հատ էժան հողակտոր «կպցնել», վրան մի հատ շենք «բստրել» ու քառակուսի մետրով ծախել...:

 Սրանք են այսօր Հայաստանում ներդրումներ անելու հիմնական «բիզնեսները»: Մի սուպերմարկետի կառուցման գնով կարելի է օրինակ գյուղմթերքի վերամշակման մի փոքրիկ գործարան կառուցել, համալրել վերջին սերնդի սարքավորումներով ու արտահանման ենթակա ապրանք ստանալ: Բայց այս դեպքում եթե նույնիսկ ներդրումներ ճարվեն, ապա դրանք ետ կգան մի 10 տարի հետո: Իսկ սուպերմարկետը իր ստվերի հաշվին մի երկու երեք տարում «կարդարացնի» իրեն: Հենց դա է պատճառը որ չնայած ներդրումները Հայաստանում շատ քիչ են, բայց սուպերմարկետները աճում են սնկի պես:

Այլ կերպ ասած, նրանք, ովքեր փող ունեն, ներդրում չեն անի ժամանակակից, արտահանմանը միտված արտադրության մեջ: Իսկ նրանք, ովքեր կուզենան ներդրումներ անել արտահանելի ապրանք արտադրելու համար, չեն կարող փող ճարել: Ավելի պարզ ասած, հիմա փողը կենտրոնացած է ոչ արդյունավետ «տնտեսվարողների» ձեռքում: Նրանք գտել են այդ փողը բազմապատկելու բանաձեւերը, եւ ոչինչ նրանց չի կարող ստիպել նույնիսկ մտածել ժամանակակից, բարձր տեխնոլոգիական, մրցունակ ապրանք արտադրելու մասին:

Սա, իհարկե, ներքին ներդրողների մասով: Իսկ ինչու Հայաստանում մրցունակ, արտահանելի ապրանքների արտադրության մեջ փող չեն ներդնում օտարերկրյա ընկերությունները: Այստեղ էլ ըստ էության ամեն ինչ պարզ է: Խնդիրն այն է, որ բազմաթիվ այլ ռիսկերի շարքում մեր տնտեսությունը ունի մի «առանձնահատկություն»:

Տնտեսության մեջ խաղի կանոններ սահմանողները հենց այն նույն,  ոչ արդյունավետ, իշխանության բաշխած քվոտաներով «փող աշխըտող» եւ այդ նույն իշխանություններին մուծվող «տնտեսվարողներն են»: Իսկ այդպիսի «կառուցվածք» ու բովանդակություն ունեցող տնտեսությունները հակացուցված են օտարերկրյա ներդրողների համար: Դա թունավոր միջավայր է նրանց համար: Սա ավելի քան ակնհայտ իրողություն է, սակայն որեւէ կառավարության որեւէ զեկույցում այս մասին անգամ ակնարկ չկա: Ինչից էլ հետեւում է, որ արտահանման վրա հիմնված տնտեսական աճ ունենալու հեռանկարներ Հայաստանի համար գոնե առայժմ չկան: